قوله تعالى و ما کنْت بجانب الْغرْبی یعنى بجانب الوادى الغربى، و کان مقام موسى بالطور، اذ الله عز و جل یکلمه بجانب الغربى حیث تغرب الشمس و القمر و النجوم، موسى (ع) در وادى مقدس بر کوه بود که الله تعالى با وى سخن گفت بجانب غرب ایستاده یعنى که آن کوه از آن وادى بجانب مغرب بود. آنجا که فروشدن آفتاب و ماه و ستارگان بود و آن کوه را غربى الجبل میگفتند. و روا باشد که غربى صفت وادى باشد یعنى که آن وادى سوى مغرب بود. إذْ قضیْنا إلى موسى الْأمْر یعنى کلمنا موسى و فرغنا الیه مما اردنا تعریفه و ایصاه: مقاتل گفت: إذْ قضیْنا إلى موسى الْأمْر یعنى اذ عهدنا الى موسى الرسالة لیلة الجمعة الى فرعون و قومه. باین قول جانب غربى قدمگاه موسى است لیلة النار، آن شب که آتش دید و رسالت و نبوت یافت. و قیل: إذْ قضیْنا إلى موسى الْأمْر یعنى قضینا هلاک فرعون فى الماء، باین قول جانب غربى دریا است یعنى ما کنت بجانب الغربى من البحر. و گفتهاند قضا اینجا بمعنى وصایت است چنان که در سوره بنى اسرائیل گفت: و قضى ربک اى وصى ربک ألا تعْبدوا إلا إیاه ، و ما کنْت من الشاهدین اى من الحاضرین، فى ذلک المکان و من الشاهدین لتلک الحالة، فاخبرناک به لیکون ذلک معجزة لک.
و لکنا أنْشأْنا قرونا اى بعد موسى فتطاول علیْهم الْعمر و فترت النبوة و کاد یلحق تلک الاخبار وهن و لحق کثیرا منها التحریف، و تمام الکلام مضمر، تقدیره: فارسلناک مجددا لتلک الاخبار و ممیزا للحق مما اختلف فیه رحمة منا لقومک.
و قیل معناه و ما کنْت من الشاهدین فى ذلک الزمان و کان بینک و بین موسى قرون تطاولت اعمارهم و انت تخبر الآن عن تلک الاحوال اخبار مشاهدة و عیان بایحائنا الیک معجزة لک. و قیل ما کنت هناک یا محمد حین ناظرنا موسى فى امرک و کلمناه فى معناک حتى قال اجعلنى من امته لثنائنا علیک.... و ما کنْت ثاویا فی أهْل مدْین اى مقیما فیهم تتْلوا علیْهمْ آیاتنا و لکنا کنا مرْسلین ارسلناک فى آخر الزمان الى الخلق اجمعین. یا محمد تو در اهل مدین مقیم نبودى تا آیات ما بر ایشان خواندى لیکن ترا بآخر الزمان بخلق فرستادیم تا عالمیان همه امت تو باشند. قال مقاتل معناه لم تشهد اهل مدین فتقرأه على اهل مکه امرهم و لکنا کنا مرْسلین اى ارسلناک الى اهل مکه لتخبرهم بأمر مدین فیکون ذلک معجزة لک. یا محمد تو اهل مدین را برأى العین ندیدى تا قصه ایشان از عیان خبر دهى اهل مکه را، لکن ترا برسالت باهل مکه فرستادیم تا از وحى ما قصه ایشان گویى و ترا آن معجزه باشد.
و ما کنْت بجانب الطور اى بناحیة من الجبل الذى کلم الله علیه موسى تکْلیما. إذْ نادیْنا موسى خذ الْکتاب بقوة و قیل اذ نادینا موسى ثانیا حین اختار قومه سبعین رجلا لمیقاتنا. و قیل اذ نادینا موسى بقولنا رحْمتی وسعتْ کل شیْء الى قوله: الْمفْلحون. و قیل اذ نادیناه یعنى امة احمد و ذلک حین سأله موسى ان یسمعه اصواتهم اشتاق موسى الیهم و ود ان یقف على کثرتهم فاجابوه عز و جل ملبین. قال وهب قال موسى یا رب ارنى محمدا قال انک لن تصل الى ذلک و ان شئت نادیت امته فاسمعک اصواتهم. قال بلى یا رب. فقال الله تعالى: یا امة احمد قد اجبتکم من قبل ان تدعونى و اعطیتکم قبل ان تسألونى. و روى عن النبی (ص) فى قول الله عز و جل: و ما کنْت بجانب الطور إذْ نادیْنا قال کتب الله عز و جل کتابا قبل ان یخلق الخلق بالفى عام فى ورقة آس. ثم وضعها على العرش ثم نادى یا امة محمد ان رحمتى سبقت غضبى اعطیتکم قبل ان تسألونى و غفرت لکم قبل ان تستغفرونى من لقینى منکم یشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا عبدى و رسولى ادخلته الجنة و لکنْ رحْمة منْ ربک اى لکن ارسالنا ایاک فى هذه الامة کان رحمة من ربک لتنذر قوما لم یأتهم رسول من قبلک لکى یتذکروا فیهتدوا بهذا القران الى طریق رشدهم و لوْ لا أنْ تصیبهمْ مصیبة این کنایت از کفره قریش است و مصیبت آنجا عذاب و نقمت است و جواب این سخن محذوف است چنان که در نوبت اول گفتیم معناه و لوْ لا أنْ تصیبهمْ مصیبة بما قدمتْ أیْدیهمْ فیقولوا ربنا لوْ لا أرْسلْت إلیْنا رسولا فنتبع آیاتک و نکون من الْموْمنین لارسلنا علیهم العذاب قبل ان تأتیهم. و قیل معناه لو لا انه اذا اصابتهم مصیبة فى الآخرة فیقولون ربنا هلا أرْسلْت إلیْنا رسولا فنتبع آیاتک و نکون من الْموْمنین ما ارسلناک الیهم رسولا و لکنا بعثناک الیهم مبالغة فى الزام الحجة و قطع المعذرة لئلا یکون للناس على الله حجة بعد الرسل.
فلما جاءهم الْحق منْ عنْدنا حق اینجا قرآن است چنان که در سورة الزخرف گفت: حتى جاءهم الْحق و رسول مبین، و لما جاءهم الْحق قالوا هذا سحْر و در سوره ق گفت: بلْ کذبوا بالْحق لما جاءهمْ و در سورة الانعام گفت: فقدْ کذبوا بالْحق لما جاءهمْ اى بالقران لما جاءهم، و قیل الحق هاهنا محمد من عندنا اى بامرنا و وحینا. قالوا لوْ لا أوتی مثْل ما أوتی موسى چون شبهتى نمىدیدند در قرآن همین توانستند گفت که هلا انزل علیه القرآن جملة کما انزلت التوراة على موسى جملة. و قیل لوْ لا أوتی مثْل ما أوتی موسى اى هلا انزل علیه الآیات الظاهرة کالید و العصا مثل ما اعطى موسى چرا آیات و معجزات ظاهر بمحمد ندادند چنان که موسى را عصا و ید بیضا دادند. این مقالت یهود است و روا باشد که مقالت قریش بود بتعلیم یهود رب العالمین گفت بجواب ایشان: قل یا محمد لقریش أ و لمْ یکْفروا یعنى الیهود الذین علموکم هذه الحجة بما أوتی موسى منْ قبْل قالوا سحْران تظاهرا یعنى موسى و هارون بر قرائت اهل کوفه قالوا سحران تظاهرا ارادوا التوراة و القرآن. و قیل سحر ان تظاهرا یعنى العصا و الید البیضاء.
قوم موسى گفتند یا موسى که دو جادویى است یکى جادویى تورات و دیگر جادویى قرآن با یکدیگر راست شده و بقولى عصا و ید بیضا دو جادوىاند بهم راست شده. کلبى گفت: مشرکان قریش جماعتى را فرستادند بمدینه و از علماء یهود خبر و نعت مصطفى (ص) پرسیدند. ایشان نعت و صفت وى چنان که در تورات بود گفتند و بیان کردند. جماعت با مکه آمدند و آنچه از علماء یهود شنیده بودند با قریش گفتند. قریش جواب دادند که محمد و موسى ساحران تظاهرا، اى تعاونا محمد و موسى دو جادواند هام پشت شدهاند سحران تظاهرا قرآن و تورات دو جادویى است با یکدیگر راست شده. و قالوا یعنى کفار قریش إنا بکل کافرون اى بکل الانبیاء و بکتبهم کافرون.
قلْ فأْتوا بکتاب اى قل یا محمد لهولاء الکفار، الذین یقولون هذا القول فأْتوا بکتاب منْ عنْد الله هو أهْدى من التوراة و القرآن لطریق الحق إنْ کنْتمْ صادقین فى زعمکم ان هذین الکتابین سحران.
فإنْ لمْ یسْتجیبوا لک و لا یستجیبون هذا کقوله: فإنْ لمْ تفْعلوا و لنْ تفْعلوا و العرب تضع هذا الکلام موضع الایاس اذ لیس فى هذا الکلام سبیل الى انهم یستطیعون ان یستجیبوا بحال فاعْلمْ أنما یتبعون أهْواءهمْ و منْ أضل ممن اتبع هواه بغیْر هدى من الله اى بغیر حجة و بینة و برهان إن الله لا یهْدی الْقوْم الظالمین در قرآن بسیار بیاید مثل این که: إن الله لا یهْدی الْقوْم الظالمین و همه مفسرانست آنجا که گفت: فإن الله لا یهْدی منْ یضل. الله راه ننماید کسى را که هم الله او را بىراه کند. و قیل معناه ان الله لا یهدى الذین سبقت لهم من الله الشقوة فى علمه السابق.
و لقدْ وصلْنا لهم الْقوْل. قیل القول هاهنا هو القرآن، و المعنى انزلناه شیئا شیئا لیکونوا اوعى له، کقوله: و قرْآنا فرقْناه الایه و قیل القول تکرار الوعظ و متابعة الاحتجاج اى تابعنا لهم المواعظ و الزواجر و بینا لهم ما اهلکنا من القرون قرنا بعد قرن، فاخبرنا هم انا اهلکنا قوم نوح بکذا و قوم هود بکذا و قوم صالح بکذا لعلهمْ یتذکرون فیخافوا ان ینزل بهم ما نزل بمن قبلهم. و قیل وصلنا لهم الحجنة بالحجة و البشرى بالنذارة و الترغیب بالترهیب لکى یتفکروها و یعتبروا.
و قیل وصلْنا لهم خبر الدنیا بخبر الآخرة حتى کأنهم عاینوا الآخرة فى الدنیا، وصلنا مبالغة الوصل، و حقیقة الوصل رفع الحائل بین الشیئین.
الذین آتیْناهم الْکتاب هذه الآیات الاربع عوارض فى قصة قریش الى قوله لا نبْتغی الْجاهلین ثم یرجع الکلام الیه الذین آتیْناهم الْکتاب یعنى عبد الله بن سلام و اصحابه من مسلمة اهل الکتاب. و قیل هم اهل الانجیل قدموا على رسول الله (ص) ثلاثة و ثلاثون من الحبشة و سبعة من الشام. منْ قبْله اى من قبل القرآن لتقدم ذکره. و قیل من قبل محمد همْ به اى بمحمد و القرآن یومنون یصدقون.
و إذا یتْلى علیْهمْ قالوا آمنا به إنه الْحق منْ ربنا اى نشهد انه الحق الذى اخبرنا به ربنا فى کتبه. إنا کنا منْ قبْله اى من قبل مجىء محمد و نزول القرآن مسْلمین داخلین فى دین الاسلام.
قومى اهل کتاب بودند که در دین اسلام آمدند و بو جهل ایشان را سرزنش کرد و ایشان بجواب بو جهل گفتند این قرآن حق است و راست از خداوند ما، و ما پیش از قرآن خود مسلمان بودیم که موسى را تصدیق کردیم و تورات بپذیرفتیم و صفت و نعت محمد که در تورات خوانده بودیم براست داشتیم و بوى ایمان آوردیم.
أولئک یوْتوْن أجْرهمْ مرتیْن یعنى هولاء القوم هم الذین یوتیهم الله ثوابهم فى الآخرة مرتین: مرة بایمانهم بالکتاب الذى انزل قبل محمد (ص)، و مرة بالایمان بمحمد و القرآن و هذا فى حدیث صحیح رواه ابو موسى عن رسول الله ثلاثة یوتون اجرهم مرتین: رجل کانت له جاریة فعلمها فاحسن تعلیمها و ادبها فاحسن تأدیبها ثم تزوجها فله اجره مرتین و عبد ادى حق الله و حق موالیه، و رجل آمن بالکتاب الاول ثم آمن بالقرآن فله اجره مرتین بما صبروا یعنى صبروا على تسفه الیهود علیهم حین اسلموا و یدْرون بالْحسنة السیئة اى یدفعون ما یلحقهم من الاذیة بالحلم و الاحتمال و عن انس قال قال النبى (ص) ثلاث من لم یکن فیه فلا یعتد بعمله: حلم یرد به جهل جاهل و ورع یحجزه عن معاصى الله و حسن خلق یعیش به فى الناس.
قوله و مما رزقْناهمْ ینْفقون اى یتصدقون على الفقراء و إذا سمعوا اللغْو أعْرضوا عنْه هذا اللغو قول الیهود لعبد الله بن سلام حین اسلم هو شرنا و ابن شرنا بعد ما کانوا یقولون هو خیرنا و ابن خیرنا. لغو اینجا باطل است و سخن بیهوده چنان که در سورة المومنون گفت: و الذین همْ عن اللغْو اى عن الباطل معرضون و در حم السجده گفت حکایة عن قول الکفار لا تسْمعوا لهذا الْقرْآن و الْغوْا فیه اى تکلموا فیه بالباطل و الاشعار. و در قرآن لغو است بمعنى سوگند بدروغ که سوگند خواره پندارد که در آن راستگوى است و او را در آن کفارت و اثم نه. و ذلک قوله: لا یواخذکم الله باللغْو فی أیْمانکمْ و آنجا که در صفت اهل بهشت گفت: یتنازعون فیها کأْسا لا لغْو فیها، لا یسْمعون فیها لغْوا و لا کذابا لا یسْمعون فیها لغْوا و لا تأْثیما یعنى لا یسمعون فى الجنة لغوا اى الحلف عند شرب الخمر کفعل اهل الدنیا اذا شربوا الخمر. و قالوا لنا أعْمالنا و لکمْ أعْمالکمْ هذا کما قال لرسوله: فقلْ لی عملی و لکمْ عملکمْ لکمْ دینکمْ و لی دین، سلام علیْکمْ هذا السلام ها هنا لیس بتحیة انما هو براءة و مفارقة کقوله عز و جل: و إذا خاطبهم الْجاهلون قالوا سلاما و کقوله: فاصْفحْ عنْهمْ و قلْ سلام، این سلام انبازى باز کردن است نه ورود دادن. ازینجا است که دبیر سخن تمام کند بنویسد: و السلام. قیل معناه بیننا و بینکم المتارکة و قوله لا نبْتغی الْجاهلین یعنى لا نبتغى جواب الجاهلین و جهلهم.
إنک لا تهْدی منْ أحْببْت اى انک لا تقدر على هدایة من تحب هدایته لکن الله یقدر على هدایة منْ یشاء و هو أعْلم بالْمهْتدین اى بمن قضى له ان یهتدى.
اجمع المفسرون على انها نزلت فى ابى طالب و فى الصحیحین ان سبب نزول الایة ان ابا طالب لما حضرته الوفاة جاءه رسول الله (ص) فوجد عنده ابا جهل و عبد الله بن ابى امیة، فقال رسول الله یا عم قل لا الا اله الا الله کلمة احاج لک بها عند الله. قال ابو جهل و عبد الله بن ابى امیة: ا ترغب عن ملة بن عبد المطلب؟ فلم یزل رسول الله یعرضها و یعاودانه بتلک المقالة حتى قال ابو طالب آخر ما کلمهم به انا على ملة عبد المطلب و ابى ان یقول لا اله الا الله. فقال رسول الله (ص): لاستغفر لک ما لم انه عنک فانزل الله ما کان للنبی و الذین آمنوا أنْ یسْتغْفروا للْمشْرکین الآیة و انزل فى ابى طالب انک لا تهدى من احببت و روى ابو هریرة قال قال رسول الله (ص) لعمه قل لا اله الا الله اشهد لک بها یوم القیامة قال: لو لا ان تعیرنى نساء قریش یقلن حمله على ذلک الجزع لاقررت بها عینک. فانزل الله: انک لا تهدى من احببت» یعنى ابا طالب و لکن الله یهْدی منْ یشاء یعنى العباس.
و روى ان ابا طالب قال لقریش صدقوا ابن اخى و آمنوا به ترشدوا و تفلحوا فقال له النبی (ص) تامرهم بالنصیحة لانفسهم و تترکها لنفسک؟ و هذا لقوله: و هم ینهون عنه و یناون عنه یعنى ابا طالب ینهى الناس عن اذاه و یتباعد عنه. فقال ابو طالب للنبى فما ترید؟ فقال: ارید ان تشهد شهادة الحق اشفع لک عند الله فقال: انى لاعلم انک صادق و لکنى اموت على ملة اشیاخى و عبد المطلب و هاشم و عبد مناف و قصى.
و عن الزهرى عن محمد بن جبیر عن ابیه قال لم یسمع احد الوحى یلقى على رسول الله الا ابو بکر الصدیق فانه اتى النبى فوجده یوحى الیه، فسمع: إنک لا تهْدی منْ أحْببْت و لکن الله یهْدی منْ یشاء و هو أعْلم بالْمهْتدین و قالوا إنْ نتبع الْهدى معک الهدى هاهنا هو التوحید کقوله: هو الذی أرْسل رسوله بالْهدى یعنى بالتوحید. و قیل هو القرآن کقوله فى النجم: و لقدْ جاءهمْ منْ ربهم الْهدى اى القرآن و کقوله فى بنى اسرائیل: و ما منع الناس أنْ یوْمنوا إذْ جاءهم الْهدى یعنى القرآن فیه بیان کل شىء إلا أنْ قالوا أ بعث الله بشرا رسولا. و قالوا إنْ نتبع الْهدى معک نزلت فى الحارث بن عثمان بن نوفل بن عبد مناف. این حارث پیش مصطفى آمد و گفت ما میدانیم که تو پیغامبر راست گویى و آنچه مىگویى و آورده راست است و درست و اگر ما اتباع تو کنیم و بر پى قرآن و توحید رویم چنان که تو رفتى عرب ما را ازین زمین مکه بربایند بقهر و قتل و غارت که انگه ما مخالف ایشان باشیم در دین و با ما محابا نکنند و بر جاى بنگذارند، رب العالمین آن حجت ایشان بر ایشان شکست و بجواب ایشان گفت: أ و لمْ نمکنْ لهمْ حرما آمنا نه ما ایشان را جایى ساختیم و ممکن کردیم در حرمى با آزرم بى بیم که امن آن حرم در همه طباع سرشته مرغ با مردم آشنا و از ایشان ایمن و آهو از سک ایمن و هر ترسنده که در حرم شد ایمن گشت عرب چون این میدانند از کجا روا دارند قتل و قتال و غارت در حرم. و آن خداوند که شما را در حال کفر و شرک ایمن نشاند درین بقعت در حال ایمان و توحید اولىتر که ایمن نشاند و دشمن از شما بازدارد. انگه صفت حرم کرد و کثرت نعمت در وى: یجْبى إلیْه قرأ نافع و یعقوب تحیى الیه بالتاء لاجل الثمرات، اى تجلب الیه من الاماکن ثمرات الارضین رزقا من لدنا لا ترى شرقى الفواکه و غربیها مجتمعة الا بمکه لدعاء ابراهیم (ع) حیث قال: و ارزقهم من الثمرات و لکن اکثرهم لا یعلمون لا یتدبرون ان الذى فعل ذلک بهم و هم کافرون قادر على ان یفعل بهم و هم مومنون و قیل ان أکْثرهمْ لا یعْلمون ان ذلک من انعام الله علیهم فهم یاکلون رزقه و یعبدون غیره.
ثم خوفهم فقال: و کمْ أهْلکْنا منْ قرْیة یعنى من اهل قریة بطرتْ معیشتها یعنى بطر اهلها فى معیشتهم فحذف فى فانتصب على نزع الخافض. و قیل هو نصب على التمیز و البطر و الاشر و احد و هو سوء احتمال النعمة و مقابلتها بضد ما یجب مقابلتها به. فتلْک مساکنهمْ خراب ترونها فى مجیئکم و ذهابکم لمْ تسْکنْ منْ بعْدهمْ اى من بعد هلاک اهلها إلا قلیلا لم تخرب و قیل الا قلیلا منها سکنت و قیل سکنها الهام و البوم، و قیل لم یسکنها الا المسافرون ینزلونها ساعة ثم یرتحلون و کنا نحْن الْوارثین لم یبق لها مالک الا الله و هذا وعید للمخاطبین.
و ما کان ربک یا محمد مهْلک الْقرى اى البلدان التى حوالى مکة فى عصرک و زمانک حتى یبْعث فی أمها یعنى مکة و هى ام القرى لان الارض دحیت من تحتها یبعث الرسول ابلائا للعذر و الزاما للحجة: یرید به محمدا (ص) یتْلوا علیْهمْ آیات الله و یبین لهم دعوته و ما کنا مهْلکی الْقرى اى و ما عذب الله اهل بلدة من البلاد الا و هم به کافرون، و لتوحیده جاحدون و لحجته معاندون و الظالمون هم الذین ظلموا انفسهم بالکفر و الشرک و قیل هم الذین یظلم بعضهم بعضا.
و ما أوتیتمْ منْ شیْء فمتاع الْحیاة الدنْیا زائلة مضمحلة، سماها متاعا لانها تفنى و لا تبقى کمتاع البیت. و ما عند الله من الثواب افضل و ادوم. أ فلا تعْقلون ا فلا تفهمون فتمیزوا بین المضمحل الذاهب و بین الباقى الدائم. و قرأ ابو عمرو: ا فلا یعقلون بالیاء، و وجهه ظاهر.
أ فمنْ وعدْناه وعْدا حسنا یعنى علیا و حمزة و الوعد الحسن الجنة و نعیمها فهو لاقیه اى: مدرکه و مصیبه لا محاله اذ لا خلف لوعدنا کمن متعناه متاع الحیاة الدنیا الذى هو مشوب بالتنغیص و التکدیر زائل عن قریب و هو ابو جهل. و قیل فى النبى (ص) و ابى جهل، و قیل نزلت فى عمار و الولید بن المغیرة، ثم هو یوْم الْقیامة من الْمحْضرین فى النار نظیره: و لوْ لا نعْمة ربی لکنْت من الْمحْضرین و یوْم ینادیهمْ فیقول أیْن شرکائی الذین کنْتمْ تزْعمون یروى فى الحدیث مطیة الکذب زعموا و هو قوله عز و جل بزعمهم اى بکذبهم و العامل فى یوْم ینادیهمْ.
قال الذین حق علیْهم الْقوْل، اى اذا احشروا و احضروا للعقاب یقال لهم: أیْن شرکائی الذین کنْتمْ تزْعمون و سوالهم عن ذلک ضرب من ضروب العذاب لانه لا جواب لهم الا ما فیه فضیحتهم و اعترافهم بجهل انفسهم. قال الذین حق علیْهم الْقوْل و هم کفرة الجن و الشیاطین الذین حقتْ علیْهمْ کلمة العذاب الداخلین تحت قوله تعالى لا بلیس: لأمْلأن جهنم منْکمْ أجْمعین، ربنا هولاء کفار بنى آدم الذین اضللناهم باستدعائنا ایاهم الى الکفر بوسوستنا لهم و تزییننا لهم بالقول و الشبه أغْویْناهمْ کما غویْنا اى اضللناهم عن الطریق فضلوا باتباعهم ایانا مقلدین بغیر حجة کما ضللنا نحن باتباعنا اسلافنا مقلدین بغیر حجة تبرأْنا إلیْک منهم ما کانوا إیانا یعْبدون یطیعونى بامرنا و اکراه من جهتنا بل کانوا یتبعون اهواءهم و قیل ما کانوا ایانا یعبدون بسلطان و حجة من قوله تعالى. و ما کان لی علیْکمْ منْ سلْطان إلا أنْ دعوْتکمْ فاسْتجبْتمْ لی و قیل الذین حق علیْهم الْقوْل هم الدعاة الى الشرک و یکون الشرکاء غیرهم فیقولون خوفا على انفسهم و اشفاقا من ان یزاد فى عذابهم بسبب اغوائهم ایاهم ربنا انما اغویناهم لانا امرنا هم بعبادتنا.
حاصل معنى آنست که فردا چون رب العزة گوید با مشرکان بر سبیل تقریع و توبیخ: أیْن شرکائی الذین کنْتمْ تزْعمون فى الدنیا انهم شرکائى فى الالهیة و کنتم تعبدونها و تدعون انها تنفعکم فاینهم؟ کجااند آنان که شما دعوى کردید که انبازان مناند و شما را از ایشان نفع است؟ چون این خطاب با عابدان رود معبودان باطل که شیاطیناند گویند، که خداوند اما وسوسه و شبهتى در دل ایشان افکندیم و بسبب آن که خود بىراه و کافر بودیم و کفر و شرک بر ایشان آراستیم بى حجتى و برهانى ایشان به هواى نفس خویش بر پى ما برفتند و گمراهى گزیدند بتقلید بىحجت. نه ما ایشان را بعبادت خود فرمودیم و نه باکراه بر آن داشتیم.
بیزاریم ما از پرستش ایشان و از آن که ما را به هواى نفس خود پرستیدند نه بأمر ما.
باین معنى «ما» مصدرى است نه ماء نفى. یعنى تبرأْنا إلیْک مما کانوا ایانا یعبدون فحذف من، و اگر ماء نفى گوئیم تبرأْنا إلیْک وقف تمام است، آن گه گوى ما کانوا إیانا یعْبدون بسلطان منا و بامرنا لکنا دعوناهم فاستجابوا لنا.
قول دیگر آنست که الذین حق علیْهم الْقوْل داعیان ضلالتاند نه معبودان، چون این خطاب آید که: أیْن شرکائی ایشان از بیم آن که در عذاب بیفزایند بسبب اغواء ایشان گویند: ربنا انما اغویناهم لا انا امرناهم بعبادتنا.
آن گه کفار بنى آدم را گویند: ادْعوا شرکاءکمْ خوانید این انباز گرفتگان خویش را. اضاف الیهم لادعائهم انها شرکاء الله. اى ادعوهم لیخلصوکم. خوانید ایشان را تا شما را فریاد رسند و از عذاب برهانند، فدعوْهمْ فلمْ یسْتجیبوا لهمْ. همانست که جایى دیگر گفت: و جعلْنا بیْنهمْ موْبقا و قال فى موضع آخر: و منْ أضل ممنْ یدْعوا منْ دون الله منْ لا یسْتجیب له إلى یوْم الْقیامة... الآیة. و رأوا الْعذاب لوْ أنهمْ کانوا یهْتدون اینجا مضمریست: یعنى رأوا الْعذاب فودوا لوْ أنهمْ کانوا یهْتدون.
و قیل معناه لو انهم مهتدون فى الدنیا ما رأوا العذاب فى الآخرة.
و یوْم ینادیهمْ اى اذکر یوم ینادى الله الکفار نداء تقریع و توبیخ، فیقول ما ذا أجبْتم الْمرْسلین الذین ارسلتهم الیکم حین دعوکم الى توحیدى و عبادتى.
فعمیتْ علیْهم الْأنْباء اى خفیت علیهم الاخبار و التبست علیهم الحجج فهمْ لا یتساءلون لا یسأل بعضهم بعضا عن العذر و الحجة رجاء ان یکون عنده عذرا و حجة لان الله ادحض حجتهم. و قیل لا یسأل بعضهم بعضا ان یحمل عنه شیئا من ذنوبه.
و قیل لا یتساءلون بالانساب و القرابات لشغل کل واحد منهم بنفسه.
فأما منْ تاب اى شهد و اقر و آمن، اى قبل و صدق و عمل صالحا، یعنى عمل الدین کله، فعسى أنْ یکون من الْمفْلحین، عسى من الله واجب، و انما قال فعسى یعنى ان دام على التوبة و العمل الصالح.
و ربک یخْلق ما یشاء و یخْتار ما کان لهم الْخیرة اى له الامر و المشیة فیخلق ما یشاء و یحکم ما یرید.
این آیت را دو تأویل گفتهاند: یکى آنست که و یخْتار وقف کنى یعنى یخلق ما یشاء و یختار مما یخلق ما یشاء، خداوند تو مىآفریند آنچه خواهد، و از آنچه آفریند آنچه خواهد گزیند. آن گه گفت: ما کان لهم الْخیرة ما نفى است.
یعنى که ایشان را گزین نیست که چیزى گزینند یا چیزى پسندند، همانست که جایى دیگر گفت: و ما کان لموْمن و لا موْمنة إذا قضى الله و رسوله أمْرا أنْ یکون لهم الْخیرة منْ أمْرهمْ. و انشدوا فى معناه:
العبد ذو ضجر و الرب ذو قدر
و الدهر ذو دول و الرزق مقسوم
و الخیر اجمع فیما اختار خالقنا
و فى اختیار سواه اللوم و الشوم
وجه دیگر ما بمعنى الذى است و لهم الخیرة وقف است اى یخلق ما یشاء و یختار الذى کان لهم فیه الخیرة. یعنى یختار ما هو الاصلح لهم. این آیت جواب قول ولید مغیره است که گفت: لوْ لا نزل هذا الْقرْآن على رجل من الْقرْیتیْن عظیم، یعنى نفسه و ابا مسعود الثقفى. چرا نه قرآن که مىفرستادند و نبوت که مىدادند بیکى ازین دو مرد دادندى که عظیم دو شهراند. رب العالمین گفت: یا محمد خداوند تو است که اختیار کند و او را رسد که گزیند نبوت را آن کس که خواهد نه ایشان را. همانست که گفت: الله اعلم حیث یجعل رسالاته الله یصْطفی من الْملائکة رسلا و من الناس و گفتهاند جواب اشراف قریش است که میگفتند:انما یصحب محمدا الفقراء و اراذل الناس و لو لا ذلک لآمنا. قومى درویشان و گدایان و ناکسان مردم بصحبت محمد افتادهاند و اگر نه ایشان بودندى ما ایمان آوردیمى.
رب العالمین گفت: و ربک یخْلق ما یشاء و یخْتار لصحبة رسوله و نصرة دینه من یشاء و هم الصحابه رضوان الله علیهم اجمعین. و فى ذلک ما روى عن جابر بن عبد الله عن النبى (ص) قال: «ان الله عز و جل اختار اصحابى على جمع العالمین سوى النبیین و المرسلین و اختار لى من اصحابى اربعة: ابا بکر و عمر و عثمان و علیا رضى الله عنهم.
فجعلهم خیر اصحابى و فى کل اصحابى خیر و اختار امتى على سائر الامم، و اختار لى من امتى اربعة قرون بعد اصحابى: القرن الاول و الثانى و الثالث تترى و الرابع فردا.»
و عن عمرو بن دینار عن وهب عن اخیه فى قوله: و ربک یخْلق ما یشاء و یخْتار قال اختار من الغنم الضان و من الطیر الحمام.
الخیرة اسم بمعنى المختار، تقول محمد خیرة الله من خلقه و هو فى الاصل مصدر کالطیرة. و الخیرة المصدر من اختار کالریبة من ارتاب. سبْحان الله تنزیها له عن ان یکون لاحد علیه اختیار، و تعالى عما یشْرکون اى تعظم عن ان یکون له شریک. و قیل معنى الایة یختار للشفاعة من یشاء فیأذن له فیها ما کان لهم الْخیرة فیختاروا الاصنام لتکون لهم شفعاء.
و ربک یعْلم ما تکن صدورهمْ و ما یعْلنون یقال اکننت الشىء اذا اخفیته فى نفسک، فاذا صنته قلت کننته. و المعنى و ربک یعلم ما تضمر صدورهم و یستتر و ما یعْلنون اى یبدون بالسنتهم و جوارحهم. بین الله تعالى ان اختیاره من یختار منهم للایمان على علم منه بسرائر امورهم و بوادیها و انه تعالى یختار للخیر اهله فیوفقهم و یولى الشر اهله و یخلیهم و ایاه.
و هو الله لا إله إلا هو یعنى و ربک هو الاله على التحقیق الذى یستحق الالهیة لیس فى السماوات و الارض اله غیره، هو المحمود على الحقیقة فى الدنیا و الآخرة: لانه هو المنعم فیهما فله الحمد فیهما. و قیل له الْحمْد فی الْأولى و الْآخرة یحمده الانبیاء و المرسلون، و المومنون فى الدنیا و الآخرة و له الْحکْم النافذ فى الدنیا و الآخرة لا معقب لحکمه و له الخلق و الامر، لا یسئل عما یفعل و مصیر الخلق کلهم فى عواقب امورهم الى حکمه فى الآخرة. و قیل حکمه فى الدنیا انه لا یجوز لاحد ان یتجاوز حدا من حدوده و حکمه فى الآخرة ان احدا لا یملک فیها حکما.
قلْ أ رأیْتمْ یا معشر الکفار إنْ جعل الله علیْکم اللیْل سرْمدا ابدا دائما إلى یوْم الْقیامة هل تعلمون فى السماوات و الارض احدا غیره یقدر على کشف اللیل عنکم و اتیانکم بضیاء اى نهار مضیء یتصرفون فیه فى معاشکم و تصلون الى منافعکم و کسبکم. أ فلا تسْمعون هذه الحجة. فتدبروا بموجبها اذ کانت بمنزلة الناطقة.
و قیل أ فلا تسْمعون اى أ فلا تقبلون، کقوله: سمع الله لمن حمده اى قبل الله حمد من حمده.
قلْ أ رأیْتمْ إنْ جعل الله علیْکم هذا النهار المضیء بضیائه سرْمدا إلى یوْم الْقیامة هل تعلمون فى السماوات و الارض احدا غیر الله یقدر على ایراد لیل مظلم علیکم لکى تسکنوا فیه عن حرکاتکم و تریحوا فیه انفسکم عما نالها من النصب و التعب أ فلا تبْصرون اللیل و النهار و ما فیهما من اسباب البقاء و المعاش. و قیل أ فلا تبْصرون اختلاف اللیل و النهار فتعلموا بذلک ان العبادة لا تصلح الا لمن انعم علیکم بذلک دون غیره.
و منْ رحْمته جعل لکم اللیْل و النهار لتسْکنوا فیه و لتبْتغوا منْ فضْله تقدیره جعل لکم اللیل لتسکنوا فیه و النهار لتبتغوا من فضله و لعلکمْ تشْکرون لکى تشکروا الله على نعمه.
و یوْم ینادیهمْ فیقول أیْن شرکائی الذین کنْتمْ تزْعمون کرر النداء أیْن شرکائی لان النداء الاول التقریر بالاقرار على النفس بالغى الذى کانوا علیه و دعوا الیه و الثانی التعجیز عن اقامة البرهان لما طولبوا به بحضرة الاشهاد مع انه تقریع بالاشراک بعد تقریع.
و نزعْنا منْ کل أمة شهیدا یعنى اخرجنا و احضرنا منْ کل أمة یعنى رسولهم الذى ارسل الیهم. نظیره: فکیْف إذا جئْنا منْ کل أمة بشهید، و یوْم نبْعث منْ کل أمة شهیدا، یشهد علیها بما اجابت به فیما دعیت الیه من التوحید و انه قد بلغهم رسالة ربه. و قیل یشهد علیهم بجمیع اعمالهم. و قال بعضهم عنى بالشهید العدول من کل امة و ذلک انه سبحانه لم یخل عصرا من الاعصار عن عدول یرجع الیهم فى امر الدین و یکونون حجة الله على الناس یدعونهم الى الدین فیشهدون على الناس یوم القیامة بما عملوا من العصیان. و قد روى عن النبی (ص) انه قال: ان الله نظر الى اهل الارض عربهم و عجمهم برهم و فاجرهم، فمقتهم جمیعا غیر طایفة من اهل الکتاب: ثم اختلفوا فى کیفیة الشهادة فقال بعضهم یشهدون على اهل عصرهم و زمانهم کما قال الله تعالى مخبرا عن عیسى (ع): و کنْت علیْهمْ شهیدا ما دمْت فیهمْ. و قیل یشهدون علیهم و على من بعدهم، کما جاء فى الحدیث: ان اعمال الامة تعرض على النبى (ص) لیلة الاثنین و الخمیس.
فقلْنا هاتوا برْهانکمْ اى قلنا للمشهود علیهم هاتوا برْهانکمْ و حجتکم على صحة ما کنتم تدینون به لیکون لکم تخلص عما شهدوا علیکم، فعلموا أن الْحق لله یعنى فبهتوا و تحیروا و علموا یقینا ان الحجة البالغة لله علیهم و انه لا حجة لاحد منهم على الله. و قیل فعلموا ان الحق ما اتاه الرسل به و ضل عنْهمْ اى ذهب عنهم ما کانوا یرجونه من معبودیهم ذهابا لا یظهر له اثر.